Хираньягарбха́ (санскр. हिरण्यगर्भ, IAST: hiraṇyagarbha) — в индуизме «золотой зародыш», плававший в космических водах и давший начало жизни.
Xираньягарбха находится в центре одной из ранних концепций создания вселенной, выработанных ведийской религией. В «Ригведе» присутствует гимн (X, 121), автором которого по анукрамани является Xираньягарбха, сын Праджапати. Какому конкретному богу посвящён гимн, неизвестно. Сообщается лишь, что он возник как золотой зародыш, то есть как Хираньягарбха, и в дальнейшем сотворил небо и землю. На основании упоминания в конце гимна Праджапати исследователи связывают с ним неизвестного бога, которому посвящён гимн. По этой версии Хираньягарбха выступает как первоначальная форма именно Праджапати. В «Атхарва-веде» (IV, 2) Хираньягарбха уже считается потомком Праджапати
В последующей литературе, а именно в брахманах, упанишадах, итихасах, концепция Xираньягарбхи получает дальнейшее развитие. Основная версия такова: из хаоса появляются воды, порождающие Огонь, тождественный Xираньягарбхе. По прошествии года, расколов оболочку на две части, из Хираньягарбхи возникает сам Брахма и создаёт из двух половин небо и землю, а между ними он помещает восемь регионов и воды. В «Законах Ману» Хираньягарбха становится одним из имён этого божественного демиурга.
Концепция Xираньягарбхи предшествовала возникновению и развитию образа космического яйца в классическом индуизме.
Текст Хираньягарбха-сукты (санскрит)
हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे भूतस्य जातः पतिरेकासीत ।
स दाधार पृथ्वीं ध्यामुतेमां कस्मै देवायहविषा विधेम ॥१
hiraṇyagarbhaḥ samavartatāgre bhūtasya jātaḥ patirekaāsīt
sa dādhāra pṛthivīṁ dyāmutemāṁ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||1
य आत्मदा बलदा यस्य विश्व उपासते प्रशिषं यस्यदेवाः ।
यस्य छायामृतं यस्य मर्त्युः कस्मै देवायहविषा विधेम ॥२
ya ātmadā baladā yasya viśva upāsate praśiṣaṁ yasyadevāḥ
yasya cāyāmṛtaṁ yasya mṛtyuḥ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||2
यः प्राणतो निमिषतो महित्वैक इद्राजा जगतो बभूव ।
य ईशे अस्य द्विपदश्चतुष्पदः कस्मै देवाय हविषाविधेम ॥३
yaḥ prāṇato nimiṣato mahitvaika id rājā jagato babhūva
ya īśe asya dvipadaścatuṣpadaḥ kasmai devāya haviṣāvidhema ||3
यस्येमे हिमवन्तो महित्वा यस्य समुद्रं रसया सहाहुः ।
यस्येमाः परदिशो यस्य बाहू कस्मै देवाय हविषाविधेम ॥४
yasyeme himavanto mahitvā yasya samudraṁ rasayā sahāhuḥ
yasyemāḥ pradiśo yasya bāhū kasmai devāya haviṣāvidhema ||4
येन दयौरुग्रा पर्थिवी च दर्ळ्हा येन सव सतभितं येननाकः ।
यो अन्तरिक्षे रजसो विमानः कस्मै देवायहविषा विधेम ॥५
yena dyaurugrā pṛthivī ca dṛḻhā yena sva stabhitaṁ yenanākaḥ
yo antarikṣe rajaso vimānaḥ kasmai devāyahaviṣā vidhema ||5
यं करन्दसी अवसा तस्तभाने अभ्यैक्षेतां मनसारेजमाने ।
यत्राधि सूर उदितो विभाति कस्मै देवायहविषा विधेम ॥६
yaṁ krandasī avasā tastabhāne abhyaikṣetāṁ manasārejamāne
yatrādhi sūra udito vibhāti kasmai devāyahaviṣā vidhema ||6
आपो ह यद बर्हतीर्विश्वमायन गर्भं दधानाजनयन्तीरग्निम ।
ततो देवानां समवर्ततासुरेकःकस्मै देवाय हविषा विधेम ॥७
āpo ha yad bṛhatīrviśvamāyan garbhaṁ dadhānājanayantīragnim
tato devānāṁ samavartatāsurekaḥkasmai devāya haviṣā vidhema ||7
यश्चिदापो महिना पर्यपश्यद दक्षं दधानाजनयन्तीर्यज्ञम ।
यो देवेष्वधि देव एक आसीत कस्मैदेवाय हविषा विधेम ॥८
yaścidāpo mahinā paryapaśyad dakṣaṁ dadhānājanayantīryajam
yo deveṣvadhi deva eka āsīt kasmaidevāya haviṣā vidhema ||8
मा नो हिंसीज्जनिता यः पर्थिव्या यो वा दिवंसत्यधर्मा जजान ।
यश्चापश्चन्द्रा बर्हतीर्जजानकस्मै देवाय हविषा विधेम ॥९
mā no hiṁsījjanitā yaḥ pṛthivyā yo vā divaṁsatyadharmā jajāna
yaścāpaścandrā bṛhatīrjajānakasmai devāya haviṣā vidhema ||9
परजापते न तवदेतान्यन्यो विश्वा जातानि परि ताबभूव ।
यत्कामास्ते जुहुमस्तन नो अस्तु वयं सयाम पतयोरयीणाम ॥१०
prajāpate na tvadetānyanyo viśvā jātāni pari tābabhūva
yatkāmāste juhumastan no astu vayaṁ syāma patayorayīṇām ||10
Литература
- Bosch F. D. K. The golden germ. ‘s-Gravenhage, 1960.
